Η 13η Φεβρουαρίου έχει καθιερωθεί ως παγκόσμια ημέρα του ραδιοφώνου. Πρόκειται για ένα μέσο με μεγάλη δύναμη που επηρέασε την ιστορία, διαμόρφωσε τη μουσική, τον πολιτισμό, την κοινωνία και την οικονομία.
Το ραδιόφωνο -με την τεχνική έννοια του όρου- είναι η συσκευή που λαμβάνει τα σήματα των ραδιοφωνικών εκπομπών μέσω μιας κεραίας και τα μετατρέπει σε ήχο μέσω του ηχείου. Το ραδιόφωνο και γενικά η ραδιοφωνία, έχουν μεγάλη ιστορία που ξεκινάει από τα τέλη του 17ου αιώνα.
Πώς «γεννήθηκε» το ραδιόφωνο
«Πατέρας» του ραδιοφώνου θεωρείται ο Ιταλός εφευρέτης Γουλιέλμο Μαρκόνι, που το 1895 κατάφερε να μεταδώσει σήματα Μορς μέσω ερτζιανών κυμάτων. Ανάλογες επιτυχίες αργότερα, των Ρέτζιναλντ Φέσεντεν και Λη ντε Φόρεστ να μεταφέρουν ήχο από τον ένα τόπο στον άλλο χωρίς την παρεμβολή αγωγών αλλά με κύματα, αποτελεί την απαρχή της ανάπτυξης της ραδιοφωνίας.
Πριν από τον Μαρκόνι όμως, πρώτος ο Μάξγουελ το 1873 ανέπτυξε μια σχετική θεωρία για τον ηλεκτρομαγνητισμό και τον τρόπο μετάδοσης των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων, ενώ το 1883 ο Χερτς επαλήθευσε τη θεωρία του Μάξγουελ κι ανακάλυψε τα ραδιοκύματα. Προς τιμή του τα κύματα αυτά ονομάστηκα Ερτζιανά.
Η λειτουργία του ραδιοφώνου
Η βασική αρχή λειτουργίας του ραδιοφώνου είναι η εκπομπή ραδιοκυμάτων από μια πηγή (πομπός), η λήψη των κυμάτων από έναν δέκτη κι η μετατροπή τους σε ήχο (ραδιοφωνική συσκευή).
Το σήμα που ταξιδεύει στον αέρα ονομάζεται φέρον. Εκπέμπεται από τον ραδιοφωνικό σταθμό, λαμβάνεται από τις κεραίες που είναι τοποθετημένες συνήθως σε λόφους κι άλλα ψηλά σημεία και αναμεταδίδεται για να φτάσει στους δέκτες.
Η διαδικασία με την οποία φορτώνεται και μεταφέρεται ο ήχος ονομάζεται διαμόρφωση. Γενικά, υπάρχουν δύο είδη διαμόρφωσης. Τα FM, αρχικά των λέξεων Frequency Modulation, και τα ΑΜ, αρχικά των λέξεων Amplitude Modulation, δηλώνουν και τον τρόπο της διαμόρφωσης (κατά συχνότητα και κατά πλάτος αντίστοιχα).
Παρόλο που ακόμα χρησιμοποιούνται και τα δύο, στις μέρες μας έχουν επικρατήσει τα FM.
Τα πρώιμα χρόνια παγκοσμίως
Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, το ραδιόφωνο ήταν μια ακόμα εφεύρεση χωρίς πρακτική χρήση κι άγνωστη στο ευρύ κοινό. Μόλις το 1906 ο Φέσεντεν, τις παραμονές των Χριστουγέννων μετέδωσε για πρώτη φορά φωνή και μουσική μέσω των ραδιοκυμάτων.
Αμέσως μετά ανακαλύφθηκε η ηλεκτρονική λυχνία από τον ντε Φορέ, η οποία αποτέλεσε και τη μόνη μορφή ραδιοφώνου για τον επόμενο μισό αιώνα. Και πάλι όμως μέχρι τον Ά παγκόσμιο πόλεμο, το ραδιόφωνο δεν είναι καθόλου ανεπτυγμένο και διαδεδομένο μέσο.
Το ξεκίνημα για την εξάπλωση του ραδιοφώνου το έκανε ο μηχανικός Αμερικανός Φρανκ Κόνραντ που είχε σαν χόμπι τον αθλητισμό και το ραδιόφωνο. Βγήκε λοιπόν από μόνος του στον αέρα μεταδίδοντας αποτελέσματα αθλητικών αγώνων, αποκτώντας μάλιστα φανατικό κοινό και κάνοντας το ραδιόφωνο γνωστό στο ευρύ κοινό.
Το 1920 λειτούργησε ο πρώτος αμερικανικός ραδιοφωνικός σταθμός, ο K.D.K.A, που εκπέμπει μέχρι σήμερα ενώ το 1926 κυκλοφόρησε στη λιανική αγορά κι ο πρώτος ραδιοφωνικός δέκτης, που μάλιστα ήταν εύχρηστος και φθηνός. Αφού λοιπόν ολοένα και περισσότερα νοικοκυριά εφοδιάζονταν με ραδιόφωνα, οι ραδιοφωνικοί σταθμοί άρχισαν να ξεφυτρώνουν ο ένας μετά τον άλλον, τόσο στην Αμερική όσο και στην Ευρώπη.
Κατά τη διάρκεια του Β΄ παγκοσμίου πολέμου, το ραδιόφωνο έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη μετάδοση των ειδήσεων και στις εξελίξεις αφού έφερνε τις ειδήσεις στο κοινό πολύ γρηγορότερα από τον τύπο.
Στη δεκαετία του ΄50 το ραδιόφωνο αποτέλεσε το πιο διαδεδομένο μέσο ενημέρωσης και ψυχαγωγίας. Εκπομπές, συναυλίες και θεατρικά έργα μεταδίδονταν μέσα από τις συχνότητές του, μάγευαν το κοινό και διαμόρφωναν σε μεγάλο βαθμό τον πολιτισμό της εποχής.
Κατά τη δεκαετία του ΄60 στην Ευρώπη, το ραδιόφωνο πέρασε κρίση. Οι μεγάλοι ραδιοφωνικοί σταθμοί αρνούνταν να μεταδώσουν ροκ μουσική με αποτέλεσμα να αμφισβητηθούν από το κοινό και να κατηγορηθούν για συντηρητισμό.
Τότε δημιουργήθηκε στην Αγγλία ο πρώτος πειρατικός σταθμός, με το όνομα Radio Caroline, που εξέπεμπε από ένα μικρό πλοίο που βρισκόταν έξω από τα χωρικά ύδατα της Αγγλίας και μετέδιδε -τί άλλο- μόνο ροκ! Ο Radio Caroline απέκτησε μάλιστα τόση μεγάλη φήμη και φανατικούς ακροατές που το παράδειγμά του γρήγορα ακολούθησαν αναρίθμητοι σταθμοί σε όλη την Ευρώπη.
Στη δεκαετία του 70, το ραδιόφωνο δραπετεύει από τα σπίτια και τους κλειστούς χώρους. Η ανακάλυψη των τρανζίστορς μεταφέρει τη ραδιοφωνία παντού. Η μετάβαση από τη λυχνία στα τρανζίστορς αποτελεί και την τελευταία φάση της εξέλιξης του ραδιοφώνου. Στη συνέχεια οι εξελίξεις αφορούσαν τα εσωτερικά εξαρτήματα, το μέγεθος και την εξωτερική μορφή του ραδιοφώνου, ενώ η βασική τεχνολογία παραμένει ίδια.
Το ραδιόφωνο στην Ελλάδα
Η ιστορία του ελληνικού ραδιοφώνου ξεκίνησε δειλά κατά τη δεκαετία του ΄20 στη Θεσσαλονίκη. Το 1926, μέσα στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης, λειτουργεί ο πρώτος ραδιοφωνικός σταθμός των Βαλκανίων. Ο Χρίστος Τσιγγιρίδης μόλις είχε ενεργοποιήσει τον πομπό του.
Πατέρας κι υπέρμαχος της ελληνικής ραδιοφωνίας, ο Τσιγγιρίδης συμμετείχε λίγα χρόνια πριν στην πρώτη Δ.Ε.Θ. εκπροσωπώντας τα μεγάφωνα της Γερμανικής Siemens – Halke, μόνο που τότε δεν υπήρχε ακόμη η λέξη μεγάφωνο και τα ονόμαζαν «Μέγα Λέκτες».
Επί χρόνια ο Τσιγγιρίδης προσπαθούσε να λάβει άδεια από το ελληνικό κράτος για να εκπέμπει ελεύθερα αλλά η νομοθεσία ήταν πολύ αυστηρή και δεν του επετράπη. Οπότε περιορίστηκε να εκπέμπει μόνο κατά τη διάρκεια της Δ.Ε.Θ. με ακροατές μόνο δύο άτομα. Ένας στην πλατεία Ιπποδρομίου κι ένας σε ένα αγγλικό πλοίο που βρισκόταν στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης.
Οι πρώτες εντατικές προσπάθειες για την ανάπτυξη της ραδιοφωνίας στην Ελλάδα έγιναν μετά το 1929 από την κυβέρνηση Βενιζέλου, που ζήτησε να γίνουν προσφορές για εγκατάσταση πομπού πανελλήνιας εμβέλειας. Τελικά, παρόλο που το σχέδιο πήγε να πετύχει, στο τέλος κατέρρευσε λόγω διαφωνιών του μειοδότη με την κυβέρνηση.
Μέχρι το 1936 πραγματοποιούνταν μόνο κάποιες πειραματικές εκπομπές με την επιμέλεια του Ομίλου Φίλων Ασυρμάτου. Σε αυτή τη φάση, μόνο μερικές χιλιάδες ραδιόφωνα υπήρχαν στην Ελλάδα, κυρίως λόγω της τιμής τους που κυμαινόταν από 5 μέχρι 10 χιλιάδες δραχμές κι ήταν απαγορευτική για τον μέσο Έλληνα πολίτη εκείνης της εποχής.
Το 1936, η δικτατορία του Μεταξά αποφάσισε να δημιουργήσει κρατικό ραδιοφωνικό φορέα. Ανατέθηκε στην εταιρία Telefunken η εγκατάσταση ενός πομπού ισχύος 15 kW στην περιοχή που βρίσκεται το σημερινό Ίλιον, στη δυτική Αττική.
Στις 25 Μαρτίου 1938 γίνεται η πρώτη ελληνική επίσημη ραδιοφωνική εκπομπή με διάγγελμα του τότε Βασιλιά Γεώργιου Β΄ αναφορικά με την εθνική επέτειο. Από την 21 Μαΐου 1938 και μετά, ξεκινάει το κανονικό πρόγραμμα, με μουσική και ειδήσεις.
Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, διαλύθηκε το υπουργείο Τύπου και Τουρισμού και η υπηρεσία λογοκρισίας επέβλεπε τις εκπομπές. Ταυτόχρονα πραγματοποιήθηκε κι απογραφή των κατόχων ραδιοφωνικών συσκευών. Οι ραδιοφωνικές συσκευές υπέστησαν μετατροπές προκειμένου να λαμβάνουν μόνο το σήμα του εθνικού σταθμού Αθηνών, το οποίο έλεγχαν οι γερμανικές δυνάμεις.
Από τον πομπό του Τσιγγιρίδη στην Θεσσαλονίκη, οι Θεσσαλονικείς πληροφορήθηκαν την εισβολή των Ιταλών. Αργότερα, οι Γερμανοί κατάσχεσαν το πομπό του και φυλάκισαν τον ίδιο, μόνο και μόνο για να τον αποφυλακίσουν την επομένη, αφού τον χρειάζονταν για να λειτουργήσουν τον πομπό. Φυσικά, πολλοί ραδιοφωνικοί σταθμοί έμειναν αδήλωτοι, με κίνδυνο εκτέλεσης των ιδιοκτητών τους από τους Γερμανούς. Μόνο έτσι όμως οι Έλληνες ενημερώνονταν για τις πολεμικές εξελίξεις, μέσω της ελληνικής εκπομπής του BBC «Εδώ Λονδίνο».
Μετά το τέλος της κατοχής ακολούθησε ο εμφύλιος όπου στις ραδιοφωνικές συχνότητες εξέπεμπαν οι σταθμοί των ενόπλων δυνάμεων. Μόλις το 1952 ξεκίνησε τη λειτουργία του το 2Ο πρόγραμμα που μετέδιδε δημοφιλή μουσική και διαφημίσεις. Οι ιδιωτικοί ραδιοφωνικοί σταθμοί άρχισαν να εμφανίζονται μετά το τέλος του εμφυλίου. Ο πρώτος τέτοιος σταθμός λειτούργησε μέσα στο πανεπιστήμιο της Αθήνας κι ακολούθησαν και πολλοί άλλοι.
Κατά τη δεκαετία του ΄70 η ζώνη των FM άρχισε να κατακλύζεται από ερασιτεχνικούς – πειρατικούς ραδιοφωνικούς σταθμούς, που ο καθένας άρχισε να εκπέμπει ελεύθερα όποιο πρόγραμμα επιθυμούσε.
Πολύ αργότερα, πριν από τριάντα χρόνια περίπου, με νόμο, εκσυγχρονίστηκε ο θεσμός του ραδιοφώνου και καθορίστηκαν οι όροι κι οι προϋποθέσεις με βάσει τις οποίες μπορεί να ιδρυθεί ένας ραδιοφωνικός σταθμός, τοπικής ή πανελλήνιας εμβέλειας.
Το ραδιόφωνο σήμερα
Το σημερινό ραδιόφωνο παίζει έναν αρκετά διαφοροποιημένο ρόλο. Παραμένει ακόμα μέσο ψυχαγωγίας και ενημέρωσης αλλά δεν επηρεάζει τόσο στις πολιτικές, κοινωνικές και πολιτιστικές εξελίξεις όσο στο παρελθόν.
Αυτή η δύναμη αρχικά παραδόθηκε στην τηλεόραση, που χρησιμοποιώντας τον ήχο σε συνδυασμό με την εικόνα, δελέασε και παρέσυρε στο κοινό της τους ακροατές του ραδιοφώνου. Σήμερα, η τηλεόραση με τη σειρά της έχει παραδώσει τη σκυτάλη στο Internet. Το Internet, με τη διαδραστικότητα, την ποικιλομορφία, τον παγκόσμιο χαρακτήρα και την απεραντοσύνη του, δικαίως επικρατεί έναντι κάθε άλλου μέσου.
Πάντως το ραδιόφωνο, βρήκε τη θέση του και στο Internet με τη μορφή web ραδιοφώνου ενώ συνεχίζει ταυτόχρονα να εκπέμπει και μέσω ραδιοκυμάτων.
Το ραδιόφωνο σε συντροφεύει στο σπίτι, στο αυτοκίνητο, στη δουλειά, στο ταξίδι. Web ή FM, το ραδιόφωνο αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας.