Από την Ιωάννα Σταμούλου
Η ιστορία, η προέλευση, τα λόγια και η σημασία των καλάντων των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς.
Τα κάλαντα είναι παραδοσιακά τραγούδια που συνήθως τραγουδάνε παιδιά – κάποιες φορές και ενήλικες τα πρωινά της παραμονής μεγάλων εορτών όπως είναι τα Χριστούγεννα, η Πρωτοχρονιά, τα Φώτα, αλλά και του Λαζάρου και των Βαϊων πριν το Πάσχα. Τα παιδιά σε ομάδες γυρνάνε τις γειτονιές, χτυπάνε την πόρτα των σπιτιών και όταν αυτή ανοίξει ρωτάνε τον νοικοκύρη με μια φωνή: “Να τα πούμε;” Αν η απάντηση που θα πάρουν είναι θετική, ευθύς τα μεταλλικά τρίγωνα -κάποιες φορές συμμετέχουν και άλλα όργανα- παίρνουν μπρος και οι παιδικές φωνούλες ξεχύνονται σε όλο το σπίτι σαν ευλογία. Γιατί τα λόγια των καλάντων συνήθως είναι ευχές για τη νέα χρονιά και την καλή υγεία του νοικοκύρη και της νοικοκυράς. Στο τέλος οι νοικοκυραίοι για να τα ευχαριστήσουν πρέπει να τους δώσουν το κέρασμα που στις μέρες μας μεταφράζεται σε χρήματα. Παλιότερα το κέρασμα ήταν γλυκά και ξηροί καρποί και η γύρα γινόταν το βράδυ της παραμονής της γιορτής υπό το φως φαναριών που κουβαλούσαν τα παιδιά μαζί τους για να τους φέγγει τον δρόμο.
Κι από πού κρατάει η σκούφια τους;
Και τα κάλαντα όπως τόσα και τόσα από τα έθιμα που έχουν φτάσει έως τις μέρες μας έχουν τις ρίζες τους στην αρχαιότητα. Πιο συγκεκριμένα, η προέλευσή τους είναι διονυσιακή, γιατί τα παδιά στις διονυσιακές γιορτές συνήθιζαν να λένε τραγούδια για την καλή χρονιά, κρατώντας ένα κλαδί ελιάς τυλιγμένο με μαλλί προβάτου, το οποίο συμβόλιζε την ευφορία και τη γονιμότητα. Ωστόσο η ετυμολογία της λέξης κάλαντα προέρχεται από τις Ρωμαϊκές καλένδες (δηλαδή τις πρώτες μέρες) του πρώτου μήνα του χρόνου που τότε δεν ήταν ο Ιανουάριος, αλλά ο Μάρτιος. Αρχικά η Εκκλησία απέρριψε τα κάλαντα ως ειδωλολατρικό έθιμο. Όμως ποιος μπορεί να σταματήσει τη λαϊκή θέληση; Στο τέλος όχι μόνο αποδέχτηκε τα κάλαντα, αλλά τα αφομοίωσε σε τόσο μεγάλο βαθμό που κατέληξαν να αποκτήσουν καθαρά θρησκευτικό περιεχόμενο και να συνδεθούν με τις μεγαλύτερες γιορτές της Χριστιανοσύνης (Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, των Φώτων, του Λαζάρου, των Βαϊων).
Και για τι μιλάνε τα κάλαντα;
Κάλαντα Χριστουγέννων
Ξεκινάνε με την αναγγελία της γέννησης του Χριστού και τελειώνουν με την ευχή για καλή τύχη, ευημερία και μακροημέρευση του νοικοκύρη.
“Καλήν εσπέραν άρχοντες, κι αν είναι ορισμός σας,
Χριστού τη Θείαν γέννησιν, να πω στ’ αρχοντικό σας.
Χριστός γεννάται σήμερον, εν Βηθλεέμ την πόλη,
οι ουρανοί αγάλλονται, χαίρει η φύσις όλη.
Εν τω σπηλαίω τίκτεται, εν φάτνη των αλόγων,
ο βασιλεύς των ουρανών, και ποιητής των όλων.
Σ’ αυτό το σπίτι που’ρθαμε, πέτρα πέτρα να μην ραγίσει,
και ο νοικοκύρης του σπιτιού, χίλια χίλια χρόνια να ζήσει.”
Κάλαντα Πρωτοχρονιάς
Αυτά είναι λίγο πιο μπερδεμένα, αφού μπλέκουν την Αρχή του Χρόνου και του μήνα με τον Άγιο Βασίλη και μια όμορφη (ψηλή σαν δεντρολιβανιά και γλυκιά σαν να ζυμώθηκε με ζάχαρη) μα ακατάδεχτη κοπέλα που δεν γυρίζει ούτε να κοιτάξει ένα παλικάρι…
“Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά, ψηλή μου δεντρολιβανιά (εδώ παινεύει την κοπέλα)
κι αρχή καλός μας χρόνος, εκκλησιά με τ’ άγιο θρόνος.
Αρχή που βγήκε ο Χριστός άγιος και πνευματικός,
στη γη, στη γη να περπατήσει και να μας καλοκαρδίσει.
Άγιος Βασίλης έρχεται, και δεν μας καταδέχεται (η κοπέλα δεν καταδέχεται, όχι ο άγιος)
από την Καισαρεία, συ ’σαι αρχόντισσα κυρία (στην κοπέλα αναφέρεται ξανά).
Βαστά εικόνα και χαρτί, ζαχαροκάντιο ζυμωτή (μα πόσο γλυκιά πια…)
χαρτί και καλαμάρι δες κι εμέ το παλικάρι (εδώ παραπονιέται με απόγνωση).
Το καλαμάρι έγραφε, τη μοίρα του την έλεγε
και το χαρτί ομίλει, άγιε μου, άγιε μου καλέ Βασίλη.