Η φωτογραφία είναι, κατά μία έννοια, μια «μάχη» με το φως. Το φως είναι κάτι το δεδομένο, ειδικά στη φύση, ή αυτό που φροντίζουμε να είναι, αν μιλάμε για τεχνητό φως. Πάντα το «κυνηγάμε» πάντως για να μας δώσει το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα, σύμφωνα πάντα και με τη φωτογραφική μηχανή που έχουμε στα χέρια μας. Ο καλύτερος τρόπος να «ριχτείς» σε μια τέτοια μάχη, είναι να δεχτείς ότι θα κάνεις κάποια πράγματα χειροκίνητα με την DSLR ή τη Mirrorless μηχανή σου, αντί ν’ αφήνεις τα πράγματα στη διακριτική ευχέρεια της ίδιας. Για να ξεκινήσεις μια τέτοια «περιπέτεια», βέβαια, πρέπει να γνωριστείς πρώτα με θεμελιώδεις έννοιες που ελέγχουν την έκθεση.
Η έκθεση είναι συνδυασμός πραγμάτων κι εκείνη που οδηγεί σ’ όλα τα πιθανά αποτελέσματα. Ο μόνος τρόπος να την ελέγξεις όσο θες είναι η χειροκίνητη λειτουργία. Οπότε είναι ώρα να εξοικειωθείς με κάποιες έννοιες. Διότι το ζητούμενο, πάντα, είναι ν’ αξιολογείς το διαθέσιμο φως και να ρυθμίσεις τρεις παράγοντες με τρόπο που θα σου επιτρέψουν να πετύχεις τη σωστή έκθεση στις λήψεις σου.
ISO
Η μέτρηση ISO συνοδεύεται πάντα κι από κάποιον αριθμό, από δεκάδες, συνήθως εκατοντάδες και σε πολλά σενάρια, έως και πάνω από 100 χιλιάδες. Τι είναι όμως τα ISO; Ο αριθμός των ISO υποδεικνύει την ευαισθησία του αισθητήρα στο φως και, παλιότερα, του φιλμ. Όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός αυτός, τόσο πιο ευαίσθητος είναι ο αισθητήρας και τόσο περισσότερο φως μαζεύει. Αντίστοιχα, όσο μικρότερος ο αριθμός, τόσο χαμηλότερη η ευαισθησία άρα και λιγότερο το φως που συγκεντρώνει ο αισθητήρας.
Αν είναι έτσι, τότε το καλύτερο είναι να ρυθμίζεις όσο ψηλότερα μπορείς τα ISO, σωστά; Όχι. Διότι όσο η ευαισθησία ανεβαίνει, τόσο πιο έντονος γίνεται ο θόρυβος, ή ο κόκκος (μιλάμε για το ίδιο πράγμα ουσιαστικά, στη μια περίπτωση με τον ψηφιακό, στην άλλη με τον αναλογικό όρο). Φυσικά τα ίδια ISO δεν σημαίνουν κι ακριβώς το ίδιο αποτέλεσμα σε κάθε μηχανή, διότι παίζουν σημαντικό ρόλο κι άλλοι παράγοντες. Σε κάποια ISO μια μηχανή μπορεί να μην έχει ελπίδα να βγάλει χρήσιμη φωτογραφία, μια άλλη όμως να τα καταφέρνει. Αυτά είναι πράγματα που διαπιστώνεις μονάχα χρησιμοποιώντας τη DSLR ή τη Mirrorless μηχανή σου.
Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να μη σε νοιάζει κιόλας ο κόκκος. Μπορεί το μέγεθος της εκτύπωσης, ή η διάσταση και η ανάλυση μιας οθόνης να μην τον κάνει εύκολα ορατό χωρίς να κάνεις πολύ ζουμ στο αρχείο της φωτογραφίας. Όσο πιο κοντά κοιτάς βέβαια, τόσο πιο ευδιάκριτη γίνεται η διαφορά.
Ταχύτητα κλείστρου
Η ταχύτητα κλείστρου είναι ένας ακόμη σημαντικός παράγοντας. Ουσιαστικά, υποδεικνύει πόση ώρα μένει ανοιχτό το κλείστρο όταν πατάς το πλήκτρο για τη λήψη. Αν στόχος είναι να «παγώσεις» μια στιγμή με κίνηση, η μεγαλύτερη ταχύτητα κλείστρου είναι απαραίτητη. Σε περίπτωση που θες να πετύχεις κάτι αρκετά διαφορετικό, να φωτογραφίσεις τοπίο, κάτι ακίνητο, ή να δημιουργήσεις εφέ θολώματος κίνησης καθώς φωτογραφίζεις ένα κινούμενο αυτοκίνητο, ή κάτι ανάλογο, τότε σε διευκολύνει η μικρή ταχύτητα κλείστρου. Σε κάποιες περιπτώσεις η μικρή ταχύτητα κλείστρου είναι απαραίτητη βέβαια. Αν έχεις βλέψεις ως προς τη νυχτερινή φωτογραφία γενικότερα, απ’ όπου εκ των πραγμάτων λείπει το πολύ και το ευνοϊκό φως, εννοείται ότι δεν μπορείς να ελπίζεις σε υψηλές ταχύτητες κλείστρου. Σε κάθε περίπτωση βέβαια το σημαντικό είναι πως η μεγαλύτερη ταχύτητα σημαίνει πως περνά λιγότερο φως προς τον αισθητήρα, ενώ η μικρότερη ταχύτητα σημαίνει το ακριβώς αντίθετο.
Με μικρή ταχύτητα σε πολύ φωτεινό πλάνο, θα «κάψεις» το πλάνο, θα υπερφωτιστούν τα πάντα και το αποτέλεσμα δεν θα είναι καθόλου ρεαλιστικό. Με μεγάλη ταχύτητα σε περιβάλλον χωρίς αρκετό φως θα καταλήξεις με πολύ σκοτεινή λήψη, οπότε χάνεις τη λεπτομέρεια, χάνεις ακριβώς αυτό που θες ν’ αποτυπώσεις.
Διάφραγμα
Υπάρχει φυσικά και το διάφραγμα που είναι υπεύθυνο για το βάθος πεδίου, αν κι όχι πάντα από μόνο του. Όσο μικρότερος είναι ο αριθμός του διαφράγματος (π.χ. f/1.8 σε σχέση με f/3,5) τόσο πιο ανοιχτό είναι το διάφραγμα, κι άρα τόσο περισσότερο φως περνά. Μην σκέφτεσαι, δηλαδή, ότι ο μεγαλύτερος αριθμός σημαίνει αυτόματα και περισσότερο φως. Οπότε, ο μεγαλύτερος αριθμός, εκ των πραγμάτων, σημαίνει πιο κλειστό διάφραγμα, άρα και λιγότερο φως στον αισθητήρα.
Αν θες θολούρα πίσω από το θέμα σου, για να το κάνεις να ξεχωρίζει περισσότερο, θα καταλήξεις σε πιο ανοιχτά διαφράγματα. Αν, όμως, θες όλο το πλάνο να είναι όσο πιο καθαρό γίνεται, θα καταλήξεις σε πιο μικρά διαφράγματα.
Εκμεταλλεύσου το τρίγωνο όπως πρέπει
Αν σκεφτείς όσα διάβασες παραπάνω θα διαπιστώσεις πως και οι τρεις αυτοί παράγοντες μεταβάλλουν την ποσότητα του φωτός που φτάνει κι αναγνωρίζεται στον αισθητήρα. Κάθε προσαρμογή ενός απ’ αυτούς τους τρεις παράγοντες έχει τις επιπτώσεις της ως προς αυτό.
Όταν λειτουργείς με μια φωτογραφική μηχανή στο αυτόματο πρόγραμμα, οι ρυθμίσεις που γίνονται αυτόματα εναπόκεινται στις μετρήσεις των αισθητήρων της, του φωτομέτρου της, ακόμη και στον επεξεργαστή εικόνας που μπορεί ν’ αναγνωρίσει διάφορα είδη λήψεων, ανάλογα με τις συνθήκες.
Το πρώτο βήμα είναι να ξεφύγεις από το πλήρως αυτόματο πρόγραμμα και να δοκιμάσεις το A, που δίνει προτεραιότητα στο διάφραγμα, και το S, που δίνει προτεραιότητα στο κλείστρο. Τι σημαίνει προτεραιότητα; Σημαίνει πως εσύ ρυθμίζεις το διάφραγμα, ή την ταχύτητα κλείστρου αντίστοιχα, και η μηχανή δεν επιτρέπεται να «πειράξει» τη ρύθμιση που θα βάλεις χειροκίνητα, μπορεί όμως να πειράξει τις υπόλοιπες. Ρυθμίζεις το διάφραγμα; Μπορεί ν’ αλλάξει ταχύτητα και ISO. Ρυθμίζεις την ταχύτητα εκεί που θες; Τότε η μηχανή μπορεί ν’ αλλάξει καταλλήλως διάφραγμα και ISO.
Αυτός είναι ένας καλός τρόπος να πειραματιστείς, να εξοικειωθείς με το ρόλο της ταχύτητας και του διαφράγματος ξεχωριστά μέχρι να νιώσεις πως είναι ώρα να τα ρυθμίζεις όλα χειροκίνητα, και να μην αφήνεις τη μηχανή ν’ αποφασίζει για σένα.
Λογική και καλλιτεχνία
Από τη στιγμή που κάθε αλλαγή που κάνεις επηρεάζει το φως που φτάνει στον αισθητήρα, ουσιαστικά έχεις να σκέφτεσαι πως πάντα χρειάζεται να εξισορροπείς τα πράγματα. Αν, για παράδειγμα, ανοίξεις περισσότερο το διάφραγμα, τότε μπορείς ν’ ανεβάσεις και την ταχύτητα κλείστρου για να μη γίνει υπερέκθεση, για να μην υπερφωτιστούν τα πάντα στη φωτογραφία. Αντίστοιχα, αν χρειάζεσαι οπωσδήποτε πιο κλειστό διάφραγμα, όπως στην περίπτωση που θες να βγάλεις καθαρό και σωστά εστιασμένο όλο το πλάνο, μάλλον είναι ώρα να βάλεις πιο αργή ταχύτητα κλείστρου για να καταφέρεις ν’ αναπληρώσεις το «χαμένο» φως.
Η συγκεκριμένη ισορροπία, μεταξύ ταχύτητα και διαφράγματος, οφείλει να είναι το πρώτο σου μέλημα όταν ρυθμίζεις τα πάντα χειροκίνητα. Η ευαισθησία του αισθητήρα, τα ISO, είναι ένας παράγοντας ακόμη που μπορείς να ρυθμίσεις, αλλά μπορείς να τον αφήνεις για αργότερα στη διαδικασία. Τουλάχιστον μέχρι να εξοικειωθείς με την ιδιοσυγκρασία της μηχανής που κρατάς, αλλά και των ορίων του αισθητήρα της, ώστε να πειράζεις τα ISO μια ώρα αρχύτερα για να είναι στα επίπεδα που ξέρεις ότι απαιτούνται για να βγει ένα ισορροπημένο αποτέλεσμα.
Βέβαια όλο αυτό το σκεπτικό είναι το πρώτο βήμα. Υπάρχει, βλέπεις, μια τεχνικώς καλή φωτογραφία, υπάρχει όμως και η φωτογραφία που θες να πετύχεις. Αυτές οι δύο έννοιες δεν είναι απαραίτητο να ταυτίζονται. Ξεφεύγοντας από τα τυπικά, μπορείς να πειραματιστείς προκειμένου να δώσεις την εντύπωση, την αισθητική, το συναίσθημα που θες σ’ ένα πλάνο. Η φύση, η πραγματικότητα είναι μπροστά σου αλλά το πώς την «αιχμαλωτίζεις» και, σε κάποιο βαθμό, το τι «λέει» σ’ όποιον δει το αποτέλεσμα, είναι στο χέρι σου. Αρκεί να δεχτείς πως πρέπει να «πέσεις στα βαθιά» της χειροκίνητης φωτογράφισης.
Γιατί είναι ευκολότερο να πειραματιστείς τώρα σε σχέση με το παρελθόν;
Όλα αυτά τα πειράματα μπορούσαν φυσικά να γίνουν και στην εποχή του φιλμ. Οι αρχές είναι οι ίδιες, απλά αντί για αισθητήρα εικόνας είχαμε το ίδιο το φιλμ, μια αναλογική φωτοευαίσθητη επιφάνεια. Βέβαια, η εικόνα αποτυπωνόταν σ’ αυτό, η επεξεργασία ήταν δυσκολότερη υπόθεση και σίγουρα είχες και μικρότερα περιθώρια να «διασώσεις» μια προβληματική λήψη κατόπιν εορτής. Κάθε λήψη είχε το δικό της κόστος μάλιστα, αφού η χωρητικότητα του φιλμ ήταν συγκεκριμένη, δεν μπορούσες να διαγράψεις λήψεις για να κάνεις χώρο για νέες και μονίμως έπρεπε να προμηθεύεσαι αυτό το πολύτιμο αναλώσιμο που, με τη σειρά του, είχε τα δικά του ποιοτικά χαρακτηριστικά. Όχι μόνο αυτό, αλλά από εκείνο καθορίζονταν και τα ISO. Και σ’ αυτά θα δούλευες ήθελες δεν ήθελες.
Στην ψηφιακή εποχή οι περιορισμοί αυτοί δεν υφίστανται, οπότε έχεις την ελευθερία να τραβάς φωτογραφίες σαν μανιακός, χωρίς να λυπάσαι για την κάθε επιπλέον λήψη που χρειάζεται στην προσπάθειά σου να μάθεις. Ένας λόγος παραπάνω, δηλαδή, για να κάνεις το βήμα. Καιρός δεν είναι;