Από την Ιωάννα Σταμούλου
Με αφορμή την παγκόσμια ημέρα μέλισσας στις 20 Μαΐου θυμόμαστε την σημασία του εργατικού αυτού εντόμου τόσο στην άγρια πανίδα όσο και στην γεωργική καλλιέργεια παγκοσμίως, αλλά και τα πιο δημοφιλή ελληνικά μέλια.
Η αξία της μέλισσας
Η μέλισσα είναι ένα από τα πιο σκληρά εργαζόμενα πλάσματα του πλανήτη και δεν παράγει μόνο μέλι, κερί, γύρη, πρόπολη και βασιλικό πολτό. Παράλληλα εργάζεται για την επιβίωση των φυτών, των ανθρώπων και του περιβάλλοντος. Πώς; Συλλέγοντας νέκταρ από τα λουλούδια μεταφέρει κόκκους γύρης από λουλούδι σε λουλούδι συμβάλλοντας εν αγνοία της στην επικονίαση των φυτών, άγριων και καλλιεργημένων εξασφαλίζοντας την βιοποικιλότητα, τη δική μας διατροφή και την ασφάλεια των τροφίμων. Στη φύση υπάρχουν βέβαια κι άλλοι επικονιαστές, όμως η μέλισσα είναι ένας από τους πιο σημαντικούς και για το κοινό καλό οφείλουμε να τις προστατεύουμε. Η επικονίαση είναι θεμελιώδης διαδικασία για την επιβίωση των οικοσυστημάτων. Σκεφτείτε πως σχεδόν το 90% των ειδών άγριων ανθοφόρων φυτών στον κόσμο εξαρτώνται σε σημαντικό βαθμό από την επικονίαση των ζώων, μαζί με περισσότερο από το 75% των καλλιεργειών τροφίμων παγκόσμιως και το 35% της παγκόσμιας γεωργικής γης.
Πως παράγεται το μέλι
Οι μέλισσες του είδους Apis Mellifera συλλέγουν το νέκταρ και με ένζυμα από το σάλιο τους διασπούν τη σακχαρόζη σε γλυκόζη και φρουκτόζη. Το προκύπτον παχύ και κολλώδες υγρό είναι το μέλι, το οποίο αποθηκεύουν στις κηρήθρες, για να τραφεί όλη η κυψέλη κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Στην κηρήθρα η περίσσεια νερού εξατμίζεται μέσω του σταθερού αερισμού από το φτεροκόπημα των μελισσών. Για κάθε στάδιο της διαδικασίας υπάρχει ένας στρατός από μέλισσες με επαγγελματική συνείδηση και φυσικά εξειδίκευση! Άλλες μέλισσες βρίσκουν τους ανθότοπους, άλλες τρυγάνε το νέκταρ των λουλουδιών, άλλες το συλλέγουν, άλλες το επεξεργάζονται, άλλες προετοιμάζουν τις κυψέλες να δεχτούν το μέλι, άλλες το αποθηκεύουν, άλλες φροντίζουν τα μωρά που γεννά η βασίλισσα, άλλες σφραγίζουν τα κελιά με κερί και πάει λέγοντας. Η κοινωνία των μελισσών είναι πραγματικά μαγική και υποδειγματικής οργάνωσης και τάξης!
Το μέλι και η διατροφική του αξία
Το μέλι είναι πολλά περισσότερα από ένα προϊόν με γλυκιά γεύση. Το αγνό μέλι είναι ένα 100% φυσικό προϊόν υψηλής διατροφικής αξίας που περιέχει 180 διαφορετικές ουσίες οι περισσότερες από τις οποίες είναι θρεπτικά ωφέλιμες για τον άνθρωπο. Πιο αναλυτικά, περιέχει μεγάλη ποσότητα υδατανθράκων (απλά σάκχαρα: φρουκτόζη και γλυκόζη), νερό, μικρή ποσότητα πρωτεϊνών, βιταμίνες του συμπλέγματος Β, C, D, E, μέταλλα, ιχνοστοιχεία, ένζυμα και πολυφαινόλες, συμπεριλαμβανομένων των φλαβονοειδών από τη γύρη, τα οποία βοηθούν στην ταυτοποίηση της πηγής του μελιού, οργανικά οξέα, αμινοξέα, πεπτίδια και άλλες αζωτούχες ενώσεις, φυσικές αρωματικές ουσίες, πρεβιοτικές ίνες κλπ. Το μέλι έχει γλυκαιμικό δείκτη (GI) γύρω στο 55, οπότε θεωρείται τροφή με χαμηλό έως μέτριο GI, η οποία οδηγεί σε χαμηλότερη αύξηση της γλυκόζης στο αίμα σε σύγκριση με άλλες τροφές υψηλότερου GI.
Πόσες κατηγορίες μελιού υπάρχουν;
Το μέλι που παράγεται αναλόγως της προέλευσής του, διακρίνεται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: Το ανθόμελο και το μέλι των μελιτωμάτων.
Το ανθόμελο παράγεται από το νέκταρ των λουλουδιών (θυμαριού, ερείκης, ακακίας, πορτοκαλιάς, λεμονιάς, βαμβακιού, ηλίανθου, μηλιάς, κερασιάς κ.ά.). Το νέκταρ είναι τα λεπτά και γλυκά σταγονίδια που εκκρίνουν τα άνθη των φυτών. Το ανθόμελο διακρίνεται σε: αμιγώς καθαρό (από το νέκταρ ενός είδους άνθους) και μείγμα (από το νέκταρ πολλών ειδών ανθών).
Το μέλι από μελιτώματα, παράγεται από εκκρίματα κοκκοειδών (εντόμων) που απομυζούν τα φυτά. Στην κατηγορία αυτή ανήκει το μέλι του πεύκου, της ελάτης και άλλων δασικών φυτών.
Τα είδη του ελληνικού μελιού
Ετησίως, πραγματοποιούνται δυο τρύγοι μελιού από τους μελισσοκόμους, άνοιξη και καλοκαίρι. Έτσι έχουμε το ανοιξιάτικο και το καλοκαιρινό μέλι. Το 70-80% της συνολικής ελληνικής παραγωγής προέρχεται από φυτά του δάσους. Πιο αναλυτικά:
Μέλι Πεύκου
Το 65% περίπου της συνολικής παραγωγής μελιού στην Ελλάδα είναι πευκόμελο και προέρχεται από τις μελιτώδεις εκκρίσεις του εντόμου Marchalina hellenica. Παράγεται σε περιοχές μακριά από τον αστικό ιστό και σε εποχές που τα δάση δεν ραντίζονται ή ψεκάζονται με φυτοφάρμακα. Oι κυριότερες περιοχές παραγωγής πευκόμελου είναι η βόρεια Eύβοια, η Xαλκιδική, η Θάσος, η Σκόπελος, η Zάκυνθος και η Pόδος. Το πευκόμελο δεν είναι ιδιαίτερα γλυκό μέλι, είναι σκουρόχρωμο με ιδιαίτερη γεύση και παχύρευστο. Το ανοιξιάτικο είναι πιο ανοιχτόχρωμο και πιο διαυγές από το φθινοπωρινό. Λόγω της χαμηλής του περιεκτικότητάς σε σάκχαρα έχει λιγότερες θερμίδες από το ανθόμελο, ενώ σε λογικές ποσότητες μπορεί να καταναλωθεί και από διαβητικούς.
Μέλι Ελάτης
Αντιπροσωπεύει το 5-7% της ετήσιας παραγωγής στη χώρα μας και προέρχεται ως επί το πλείστον από την κεφαλληνιακή ελάτη (Abies cephalonica) η οποία καλύπτει μεγάλες ορεινές εκτάσεις νότια του Ολύμπου, στην Ευρυτανία, στο Περτούλι, στο Καρπενήσι, στον Ταΰγετο, στην Αρκαδία, στην Πάρνηθα και αλλού. Tο μέλι ελάτης έχει χαμηλό ποσοστό υγρασίας και υψηλότερο pH από όλες τις άλλες κατηγορίες μελιού γι’αυτό αλλοιώνεται με βραδύτερο ρυθμό από άλλα μέλια με πιο χαμηλό pH. Είναι ιδιαίτερα γευστικό με βαθύ άρωμα και χρώμα έντονο μελί σε αποχρώσεις που ποικίλλουν ανάλογα με την περιοχή προέλευσής του, ενώ λόγω του χαμηλού ποσοστού γλυκόζης δεν κρυσταλλώνει.
Βανίλια Ελάτης
Στην περιοχή Βυτίνα της Αρκαδίας παράγεται ένα πολύ ιδιαίτερο μέλι ελάτης με ξεχωριστή εμφάνιση λόγω των περλέ ανταυγειών που δημιουργούνται στο εσωτερικό του και της ιδιαίτερα παχύρρευστης υφής του. Φέρει την ονομασία “έλατο βανίλιας” και πρόσφατα αναγνωρίστηκε ως προϊόν ΠΟΠ (με Προστατευόμενη Ονομασία Προέλευσης). Η θρεπτική και βιολογική του αξία είναι πολύ μεγάλη αφού πρόκειται για μέλι με υψηλή συγκέντρωση σε ιχνοστοιχεία, είναι πλούσιο σε υδατάνθρακες, πρωτεΐνες, αμινοξέα, ένζυμα και βιταμίνες του συμπλέγματος Β.
Μέλι Εσπεριδοειδών (ανθόμελο)
Το μέλι των εσπεριδοειδών σε συνδυασμό με το μέλι κι άλλων οπωροφόρων δέντρων αποτελεί το 25% της ελληνικής παραγωγής. Εσπεριδοειδή καλλιεργούνται κυρίως στην Πελοπόννησο, στην Κρήτη, στην Ήπειρο και στα νησιά. Είναι ένα μέλι ανοιχτό κίτρινο και διάφανο, με ιδιαίτερη πορτοκαλένια γεύση, το οποίο κρυσταλλώνει πολύ εύκολα. Έχει την υψηλότερη περιεκτικότητα ψευδαργύρου από όλα τα μέλια, αλλά για να επωφεληθούμε της θρεπτικής του αξία θα πρέπει να το καταναλώνουμε μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα και να το προφυλάσσουμε από υψηλές θερμοκρασίες.
Μέλι Θυμαρίσιο
Το 10% της πανελλήνιας παραγωγής μελιού είναι θυμαρίσιο. Είναι ένα καλοκαιρινό μέλι με μεγάλη ζήτηση λόγω του χαρακτηριστικού κεχριμπαρένιου χρώματός του, του εξαιρετικού αρώματος και της γεύσης του. Παράγεται κυρίως στα νησιά αλλά και σε όλη την ηπειρωτική χώρα που φυτρώνουν διάφορα είδη θυμαριού. Κρυσταλλώνει σε διάστημα 6-18 μηνών ανάλογα τον αμιγή του χαρακτήρα.
Μέλι Καστανιάς
Είναι ένα ιδιαίτερο είδος μελιού -και ανθόμελο και μελιτωμάτων- αφού παράγεται από το νέκταρ των ανθέων και τις μελιτώδεις εκκρίσεις της καστανιάς και είναι αρκετά διαδεδομένο στην ορεινές περιοχές της χώρας μας. Στη Μακεδονία το μέλι Καστανιάς συλλέγεται, κυρίως, στη χερσόνησο του Αγίου Όρους. Έχει πολύ έντονη, δυνατή και ελαφρώς πικρή γεύση με μακριά επίγευση, πλούσιο άρωμα και χρώμα καφέ από ανοιχτό έως σκούρο και μαύρο αν προέρχεται από μελίτωμα.
Μέλι Βελανιδιάς
Ένα σπάνιο μέλι που τα τελευταία χρόνια βρίσκει ένθερμο κοινό ανάμεσα σε καταναλωτές που αγαπούν τις έντονες γεύσεις. Είναι ένα πολύ σκούρο, σχεδόν μαύρο μέλι με έντονη γεύση και άρωμα το οποίο κρυσταλλώνει δύσκολα. Από έρευνα έχει αναδειχτεί το μέλι με την υψηλότερη αντιοξειδωτική δράση.
Μέλι από Ρείκι
Στην Ελλάδα υπάρχουν τέσσερα είδη φυτών της οικογένειας των Ερεικωδών από το νέκταρ των οποίων παράγονται αντίστοιχοι τύποι μελιών. Η φθινοπωρινή ερείκη γνωστή και ως «σουσούρα» (Erica verticillata), η ανοιξιάτικη ερείκη (Erica arborea), η Κουμαριά (Arbutus unedo) και το Ροδόδεντρο (Rhododendron). Το μέλι που παράγεται από τα τέσσερα αυτά φυτά έχει διαφορετικές ιδιότητες. Το ρεικόμελο έχει την μεγαλύτερη περιεκτικότητα σε φαινόλες, άρα και ισχυρή αντιοξειδωτική δράση, ενώ διαθέτει τη μοναδική ιδιότητα να ρίχνει τη χοληστερίνη. Επίσης θεωρείται ιδανικό για άτομα που πάσχουν από αναιμία.
Μέλι Ηλίανθου
Ο ηλίανθος καταλαμβάνει σημαντικές καλλιεργούμενες εκτάσεις στη χώρα μας και δίνει μεγάλη παραγωγή μελιού. Το μέλι ηλίανθου έχει γλυκιά γεύση, λεπτό άρωμα, κίτρινο χαρακτηριστικό χρώμα και βουτυρώδη υφή λόγω των λεπτών κρυστάλλων που αναπτύσσονται στο σώμα. Η υψηλή περιεκτικότητά του σε υγρασία και οι υψηλές συγκεντρώσεις γλυκόζης το καθιστούν ευαίσθητο, καθώς ξινίζει και κρυσταλλώνει εύκολα μέσα σε 1-2 μήνες.
Μέλι Βαμβακιού
Το βαμβακόμελο είναι μία από τις πιο αμιγείς κατηγορίες μελιού που παράγει η Ελλάδα, ωστόσο τα τελευταία χρόνια η παραγωγή του περιορίστηκε σημαντικά λόγω των μεγάλων απωλειών που προκαλούνται στις μέλισσες από τα φυτοφάρμακα. Οι μέλισσες συλλέγουν νέκταρ τόσο από τα άνθη του φυτού όσο και από μελίτωμα που εκκρίνεται από διάφορα έντομα που παρασιτούν την καλλιέργεια. Το βαμβακόμελο είναι ιδιαίτερα ανοιχτόχρωμο, έχει φίνα γεύση, βουτυρώδη υφή και διακριτικό άρωμα. Κρυσταλλώνει μέσα σε 1-2 μήνες και ασπρίζει.
Άλλα είδη μελιού
Μέλι ασφάκας, άγριας ρίγανης, λεβάντας, φασκόμηλου, φλαμουριάς, ψευδοακακίας, πολύκομβου, ακακίας, τριφυλλιού, ευκαλύπτου κ.α.
Πόσο καιρό διατηρείται το μέλι;
Σε σωστές συνθήκες αποθήκευσης το μέλι διατηρείται για μεγάλο χρονικό διάστημα. Όσο για την κρυστάλλωση του είναι φυσικό φαινόμενο και δεν σημαίνει πως ένα κρυσταλλωμένο μέλι είναι χαλασμένο ή νοθευμένο, καθώς δεν αλλοιώνει τη θρεπτική και βιολογική αξία του. Αν μας ενοχλεί το βάζουμε για λίγη ώρα σε μπεν μαρί και αμέσως επανέρχεται.
